Zastosowanie harmonogramów wizualnych u dzieci z zaburzeniami ASD
Autor: Jerzy Piekarski, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Koszalinie
Czym jest harmonogram wizualny?
Harmonogram wizualny jest graficznym przedstawieniem zaplanowanych zadań i działań. Obrazy, symbole, ikony lub eksponaty są bardzo przydatne przy rozbijaniu zadań, które mają wiele kroków a także sprawiają, że dzieci przestrzegają zasad i terminów. Harmonogramy wizualne mają najczęściej formę tablicy terminarzowej, która stanowi zarys codziennych wydarzeń dnia. Zwykle wykorzystują prosty obraz-symbol, który przedstawia każde działanie lub każdy krok złożonych działań. Tekst działania lub wydarzenia zwykle opatrzony jest obrazem-symbolem, jako sposób na wzmocnienie języka pisanego. Plansze są najczęściej personalizowane w oparciu o potrzeby i umiejętności konkretnego dziecka. Istnieje również wiele formatów harmonogramów i stopni rozbudowania. Plansze mogą pokazywać tylko jedną lub dwie czynności naraz lub mogą przedstawiać cały przegląd dnia dziecka.
Rekomendacje potwierdzające skuteczność harmonogramów wizualnych:
Dowody naukowo-badawcze wyraźnie potwierdzają korzyści wynikające ze stosowania harmonogramów wizualnych u osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) (np. Mesibov i inni, 2002; Massey i Wheeler, 2000; Bryan i Gast, 2000). Oprócz rekomendacji naukowców do korzystania z tej strategii zachęcają również opinie rodziców dzieci ze spektrum ASD. Na przykład rodzic, który został poproszony o podzielenie się najskuteczniejszym sposobem, który wypróbował w pracy z 15-latkiem z rozpoznaniem wysoko funkcjonującego autyzmu, powiedział, że to harmonogram wizualny jest kluczem do większej niezależności i opanowania niepokoju u syna. Stwierdził także, że rodzice powinni poznać i poczuć pozytywną różnicę, jaką stanowi ta pomoc zarówno dla nich samych, jak i dla jakości życia dziecka. Omówmy zatem zalety stosowania harmonogramów u osób ze spektrum ASD zarówno u dzieci, jak i dorosłych, a także rodzaje harmonogramów, jakie mogą wykonać rodzice i terapeuci.
Większość ludzi nie potrzebuje żadnego harmonogramu, aby spędzić czas w domu. Jednak osoby z ASD mają większe od przeciętnych osób trudności z radzeniem sobie w domu, a w szczególności z zarządzaniem czasem nieustrukturyzowanym i potrzebują więcej porządku w swoim życiu (Van Bourgondien i in. (2003).
Zalety stosowania harmonogramów wizualnych u osób z ASD (Mesibov i in., 2005):
-większe zrozumienie poprzez otwarty system komunikacji oparty na zdolnościach wzrokowych dziecka;
-pomoc naukowa w zdobywaniu nowych umiejętności i poszerzaniu zainteresowań;
-narzędzie, które pozwala jednostce wykorzystać posiadane umiejętności w nowym otoczeniu;
-większa elastyczność dziecka;
-pomoc w zachowaniu spokoju i redukcji niewłaściwych zachowań;
-pomoc w rozwijaniu niezależności i wynikającej z niej wysokiej samooceny;
-pozytywny wpływ na rozwój emocjonalny, poznawczy i społeczny;
-wzrost poczucia bezpieczeństwa.
Powody, dla których większość rodziców nie korzysta z harmonogramów wizualnych:
Pomimo wielu zalet sporządzenie i wykonanie harmonogramu wizualnego może wydawać się dla wielu rodziców zadaniem trudnym i czasochłonnym. Pamiętajmy, że harmonogram nie musi być perfekcyjnie, komputerowo wydrukowany i laminowany tak jak te, które często oglądamy na warsztatach zajęciowych, lub u nauczycieli dobrze wykonujących swoją pracę. Dzieci równie chętnie reagują na rysunki oparte na kreskach, które narysowano na karteczkach z notesu, jak na drukowane obrazy.
Czas, który zainwestujemy w stworzenie harmonogramu, zaoszczędzimy na radzeniu sobie z problemami z zachowaniem oraz na kierowaniu nadmiernie zależnym dzieckiem. Prawdopodobnie uratuje to również czas dziecka, zwiększając jego umiejętności.
Jak działa harmonogram wizualny?
Informuje dziecko, co się stanie i jaka będzie kolejność wydarzeń. Umożliwia dziecku zrozumienie tego, co robi. Wprowadza do życia porządek, strukturę i przewidywalność. Uczy dziecko postępowania zgodnie z ogólnie przyjętymi procedurami. Pozwala dziecku rozpoznać porządek dnia i znaczenie codziennych czynności. Zmniejsza to stres podczas wykonywania codziennych zadań, co z kolei obniża napięcie, agresję i inne problemy behawioralne. Pomaga rozwiązywać problemy z zachowaniem, gdy wystąpią nieoczekiwane zmiany. Rozwija pozytywny nawyk poszukiwania informacji. Zwiększa niezależność dziecka, a co za tym idzie podwyższa jego samoocenę.
Rodzaje harmonogramów wizualnych:
Wszystkie poniższe typy harmonogramów mogą być używane u osób ze spektrum ASD.
A. Harmonogramy oparte na eksponatach:
Ten rodzaj jest najbardziej popularny u osób, które mają słabe umiejętności językowe lub są całkowicie niewerbalne. Najprostszym sposobem na przekazanie znaczenia czynności jest pokazanie dziecku obiektu tuż przed przejściem do następnej czynności.
Przykłady obiektów i spis treści czynności:
rolka papieru toaletowego – wizyta w toalecie
szczoteczka do zębów - mycie zębów
mydło - mycie rąk
ręcznik lub butelka żelu pod prysznic - kąpiel
grzebień - czesanie
piłka - zabawa na świeżym powietrzu
łyżeczka - posiłek
samochodzik - zabawa w domu
puzel - zajęcia stolikowe z pedagogiem
literka - zajęcia z logopedą
B. Harmonogramy obrazkowe oparte zdjęciach, rysunkach, ikonach lub piktogramach:
Niektóre dzieci lepiej reagują na zdjęcia, podczas gdy inne radzą sobie lepiej z rysunkami opartymi na liniach. Takie rysunki można narysować samodzielnie lub użyć ikon wygenerowanych komputerowo. Dziecko zdejmuje z harmonogramu pierwsze zdjęcie, a następnie przechodzi do czynności, którą reprezentuje fotografia. Tego harmonogramu używa się najczęściej, kiedy dziecko szybko się dekoncentruje i przerywa działania prowadzące do danej aktywności. W tego typu harmonogramie pasujący obraz lub bliźniacze zdjęcie umieszcza się w obszarze, do którego należy dotrzeć np. w przedpokoju - jeśli dziecko ma się ubrać do wyjścia, na drzwiach wejściowych - jeśli dziecko ma wyjść na zewnątrz itd. Do naklejania zdjęć wykorzystuje się rzepy, taśmę dwustronną lub plastelinę biurową (masę samomocującą).
Jeśli dziecko nauczy się skupiać się na tym, co było na zdjęciu, nawet jeśli przechodzi do następnej czynności przez korytarz lub budynek, docelowo pasujące zdjęcie nie będzie już potrzebne.
Poniżej znajduje się przykład harmonogramu obrazkowego używanego podczas rutynowych czynności o poranku. Dziecko najpierw zaznacza zmywalnym flamastrem każdy obraz, a następnie wykonuje reprezentowaną czynność. W przypadku taśmy dwustronnej dziecko może odwracać każdy obraz na drugą stronę i w ten sposób eliminować wykonane czynności.
C. Harmonogramy pisemne do czytania globalnego Metodą Domana:
Takie harmonogramy są najlepsze dla czytelników. Jeśli dziecko dopiero zaczyna się uczyć czytania, można dodać do harmonogramu zdjęć korespondujące słowa. W ten sposób obraz zapewni wzmocnienie języka pisanego. Podobnie jak w przypadku harmonogramu obrazkowego bliźniacze słowa reprezentujące daną aktywność (wraz ze zdjęciem lub obrazkiem) umieszcza się w odpowiedniej okolicy, np.,,Ścielę łóżko” nad łóżkiem, ,,Czeszę się” na lustrze w przedpokoju, ,,Zakładam buty” na półce z butami, ,,Zakładam kurtkę” na garderobie. Jednocześnie można używać listy ,,podstawowej”, na której dziecko skreśla, odwraca każdą czynność lub zdejmuje obrazek z listy (jak poniżej).
Bardziej zaawansowani uczniowie używać bardziej złożonych formatów harmonogramu pisemnego, takich jak listy pisemne, terminarze lub elektroniczne organizery.
Zarządzanie harmonogramami:
Wybór rodzaju harmonogramu
Podstawowym kryterium wyboru formatu harmonogramu jest jego skuteczność w tzw. ,,złe dni”, kiedy dziecko jest zestresowane lub rozkojarzone. Właśnie w takie dni, kiedy dziecko nie radzi sobie najlepiej z wyzwaniami dnia codziennego, harmonogram ma ułatwiać wykonywanie zadań.
Ustalenie długości harmonogramu
Stopień rozbudowania harmonogramu zależy od potrzeb i umiejętności dziecka. Niektórzy mogą korzystać z harmonogramu dziennego, podczas gdy inni będą przytłoczeni taką ilością informacji i będą woleli patrzeć tylko na jeden lub dwa elementy naraz. Najłatwiej określić długość harmonogramu szacując wstępnie liczbę elementów, które naszym zdaniem będą działać, a następnie modyfikować ich liczbę, jeśli zajdzie taka potrzeba.
Ustalenie sygnału doprowadzającego dziecko do harmonogramu
Instrukcje słowne i wskazówki nie są najskuteczniejszym sposobem uczenia osób z autyzmem (Mesibov, Shea i Schopler, 2005). Dlatego najbardziej pomocne może okazać się zastosowanie jakiegoś wizualnego sposobu zawiadomienia dziecka, że nadszedł czas, aby sprawdzić harmonogram. Takie rozwiązanie może być również szczególnie przydatne, gdy dziecko jest zestresowane. Udzielanie instrukcji werbalnych podczas kryzysu lub gorszych dni zwykle powoduje nasilenie trudnych zachowań.
Jeśli dziecko używa harmonogramu opartego na przedmiotach, to wizualną wskazówką jest przekazanie dziecku odpowiedniego przedmiotu. W przypadku harmonogramu obrazkowego można użyć jakiejś reprezentacji graficznej harmonogramu, np. fotografii harmonogramu.
W przypadku harmonogramów pisemnych można używać kart ikon „sprawdzania harmonogramu”, takich jak ta pokazana poniżej, lub w przypadku osób zdolniejszych, wręczając im ołówek albo flamaster do skreślania pozycji na liście.
Jeśli dziecko zarządza bardziej zaawansowanym harmonogramem, takim jak terminarz lub elektroniczny organizator, można ustawić alarm w zegarku lub organizatorze, który przypomina o sprawdzeniu harmonogramu.
Nauka użytkowania harmonogramu
Jak każda nowa koncepcja, korzystanie z harmonogramu jest czymś, czego dziecko trzeba nauczyć.
W przypadku dziecka z niewielkim lub bardzo niskim zrozumieniem werbalnym uczymy korzystania z harmonogramu, umieszczając obiekt lub obrazek w ręce i delikatnie fizycznie podpowiadając (sugerując) udanie się do żądanego obszaru. W tym momencie sprawą najważniejszą jest, aby prowadząc dziecko do tego obszaru nie iść przed nim, ponieważ może to spowodować, że stanie się ono zbytnio uzależnione od innych, zamiast patrzeć na harmonogram.
Dziecku, które posiada większe umiejętności werbalne można (krótko) słownie wyjaśnić koncepcję harmonogramów. Wysoko funkcjonujące dzieci najlepiej reagują na instrukcje pisemne, które są w ich przypadku najbardziej skuteczne. W celu zwiększenia motywacji do korzystania z harmonogramu, można również pokazać im swój harmonogram lub zdjęcia harmonogramów, które inne osoby dorosłe wykorzystują do zarządzania swoim czasem.
Monitorowanie niezależności dziecka
Sprawdzamy, czy dziecko jest niezależne w użytkowaniu harmonogramu, tzn. czy samo podchodzi do terminarza, kiedy otrzyma sygnał wizualny „sprawdzania harmonogramu”, a następnie czy sprawdza następny element planu, aby niezależnie przejść do następnego zadania.
Wprowadzanie zmian w formacie harmonogramu
Jeśli po kilku tygodniach nauki harmonogramu odkryjemy, że nie ma żadnych postępów w niezależności, jest to znak, że należy zmodyfikować harmonogram. Na przykład zmniejszyć liczbę elementów lub zmienić format ze zdjęć na przedmioty.
Konsekwencja w wykonywaniu działań zgodnie z harmonogramem
Konsekwencja w trzymaniu się harmonogramu jest ważna, zwłaszcza jeśli zdarzy się coś nieoczekiwanego. Cechą charakterystyczną osób z ASD jest szybkie rozwijanie rutyny i brak tolerancji na zmiany (Mesibov i inni, 2005), co może często prowadzić do trudności behawioralnych.
W miarę upływu dnia należy dziecku pokazywać na harmonogramie niezbędne nadchodzące zmiany planu dnia. Ta strategia nauczy dziecko elastyczności i akceptacji zmian, ponieważ odbędzie się w ramach znanej dziecku rutyny sprawdzania harmonogramu.
Zmiana formatu harmonogramu ze względu na dorastanie dziecka i rozwój nowych umiejętności
Należy unikać pokusy całkowitego wyeliminowania harmonogramu. Jeśli stopniowe zanikanie wsparcia harmonogramu stanie się celem, osoby z autyzmem mogą cofnąć się do nadmiernej zależności lub utraty pewnych umiejętności. Jednak w większości przypadków wraz z pojawieniem się nowych umiejętności, format harmonogramu prawdopodobnie będzie musiał ulegać zmianom.
Podsumowanie:
Harmonogramy wizualne wspierają codzienne funkcjonowanie zarówno osób z zaburzeniami ASD jak i ich rodzin. Catherine Faherty (2000) sugeruje, że harmonogramy wizualne mogą okazać się ważniejsze w domu niż w szkole. Wynika to z uporządkowanego charakteru dnia szkolnego i faktu, że wiele dzieci z ASD nie jest w stanie w domu utrzymać tak intensywnego wysiłku, którego potrzebowały, aby skutecznie funkcjonować w szkole. Czas zainwestowany w stworzenie harmonogramu, zostanie zaoszczędzony na radzeniu sobie z problemami z zachowaniem oraz na kierowaniu nadmiernie zależnym dzieckiem. Prawdopodobnie uratuje to również czas dziecka, zwiększając jego umiejętności, niezależność, a co za tym idzie poczucie bezpieczeństwa i wyższą samoocenę.
Źródła:
Linley C. Bryan, David L. Gast, (2000): Nauczanie zadań i planowych zachowań u wysoko funkcjonujących dzieci z autyzmem za pomocą schematów aktywności opartych na obrazach. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30, 553-567.
Catherine Faherty, Gary B. Mesibov, (2000): Zespół Aspergera: Co to dla mnie znaczy? Zeszyt ćwiczeń wyjaśniający dziecku lub młodzieży wiedzę na temat samoświadomości i lekcji życia z wysoko funkcjonującym autyzmem lub zespołem Aspergera.
N. Gayle Massey i John J. Wheeler, (2000): Przyswajanie i uogólnianie harmonogramów aktywności i ich wpływ na zaangażowanie w wykonywanie zadań przez małe dziecko z ASD w integracyjnej klasie przedszkolnej. Edukacja i trening w niepełnosprawności intelektualnej i rozwojowej, 35, 326-335.
Gary B. Mesibov, Diane Browder i Cameron Kirkland, (2002). Zindywidualizowane harmonogramy jako wsparcie pozytywnych zachowań u uczniów z niepełnosprawnością rozwojową. Journal of Positive Behavior Interventions, 25, 58-72.
Gary B. Mesibov, Victoria Shea i Eric Schopler, (2005). Podejście TEACCH® do zaburzeń ze spektrum autyzmu. Nowy Jork, Plenum Press.
Mary E. Van Bourgondien, Nancy C. Reichle i Eric Schopler, (2003): Skutki podejścia modelującego do leczenia dorosłych z autyzmem. Journal of Autism and Developmental Disorders, 33, 131-140.
Mayer-Johnson LLC. 1981-2005: Symbole komunikacji obrazkowej.
C. Davies, (2008): Korzystanie z harmonogramów wizualnych: przewodnik dla rodziców. The Reporter, 14 (1), 18-22.
